Det Norske Teatret – Elin Lindberg, anmeldelser, kritikker

Det Norske Teatret: Ellen Babić

januar 14, 2025 elinlindberg8

publisert på shakespearetidsskrift.no november 2024

Gard Skagestad som rektoren og Kirsti Refseth som Astrid i «Ellen Babić», regi: Peer Perez Øian. Det Norske Teatret 2024. Foto: Monica Tormassy

Somme gongar er kjenslene så kompliserte og spesielle at dei ikkje har namn

Marius von Mayenburg held fram med å bore i klassemotsetnadar og middelklassen sine ekteskapsproblem i sitt seinaste stykke Ellen Babić. Og han spør om kor nære relasjonar ein lærar og ein elev kan ha utan at det er uetisk? Peer Perez Øian og ensemblet sin versjon blir nær og kjenslevar.

Av Elin Lindberg

ELLEN BABIĆ av Marius von Mayenburg

Omsett av Astrid Sverresdotter Dypvik

Regi: Peer Perez Øian

Dramaturg: Anna Albrigtsen

Lys og scene: Mari Lysgaard

Kostymekoordinator: Maria Lødemel

Rekvisittkoordinator: Deepa Veronica Andersen

Det Norske Teatret, Scene 3, norsk urpremiere 22.november 2024

Stykket Ellen Babić har mange like trekk med Marius von Mayenburgs Eks som Det Norske Teatret sette opp i 2022. Begge er kammerspel som er i slekt med både Ibsen, Strindberg og Norén. Her skal ekteskap, eller sambuarskap, bli avkledde. Løgner og illusjonar, klasseskilnadar og maktstrukturar, kjem til overflata med alkohol som effektivt drivstoff. Vi er framleis i ein møblert heim. Det ser ut som om det er den same sofaen som blei brukt i Eks som står som eit tilsynelatande trygt og mjukt midtpunkt på scenen. Eg kjenner òg igjen den digre porselenshunden frå Eks, han står som ein forsteina vakthund som på eit vis kan passe på at her gjer vi alt som vi pleier, her har vi funne oss til ro.

Opp til rektor

Stykket handlar om Astrid (Kirsti Refseth) som er ein populær lærer på ei vidaregåande skule, ho bur saman med kjærasten Klara (Marie Blokhus) som er ein tidlegare elev. Rektor (Gard Skagestad) kjem på besøk ein fredagskveld for å ha ei samtale med Astrid over eit glas vin om ei hending på ein klassetur. Allereie her er vi inne i uetisk område. Ein sjef oppsøkjer ein tilsett utanfor arbeidstid for å snakke om noko som har skjedd på jobben. Dette er fagforeiningsmat. Men i kammerspel er det nettopp slikt vi treng – ein som kjem inn utanfrå for å sette fart på undersøkinga av relasjonar og kva dei er bygde på. Kirsti Refseth og Gard Skagestad spelte mot kvarandre også i Eks. Då var maktforholda deira annleis. Refseth sin karakter var overlegen på grunn av klassa ho høyrde til, no er Skagestad sjefen. Eit premiss i denne undersøkinga er grensa mellom privatliv og arbeidsliv. Denne grensa er broten når rektor kjem på besøk til læraren ein fredagskveld. Eller er ho det? Er det ikkje vanleg at leiarar og tilsette tar ein fredagspils? Er det ikkje vanleg at kollegaer snakkar jobb i private samtalar?

Tett på

Publikum kjem heilt tett på spelet på scenen. Vi sit på fire sider rundt scenegolvet med den før nemnde sofaen i midten. Skodespelarane kjem tett innpå oss. Eg er mindre enn ein meter unna tårene som renn nedover kinna til Marie Blokhus’ Klara når ho forstår at her kan livet med Astrid, slik ho kjenner det, vere over. Denne nærleiken til spelet på scena kler stykket og spelestilen godt. Det blir som ei studiovisning. Spelestilen er realistisk, ikkje særleg teatralsk som han var i Mayenburg sitt stykke Pang! som blei sett opp på Riksteatret for nokre år sidan. Dette er tekstteater, gjennom teksten blir tilhøva avkledde. Vel, teksten gjer sitt beste for å avklede kva som er løgn og kva som er sanning, men klarar teksten det?

Kirsti Refseth (Astrid) og Marie Blokhus (Klara). Foto: Monica Tormassy

Perez Øian sin regi er enkel og grei og kler materialet. Skodespelarane fyller ut rollene sine på solid og virtuost vis. Skagestad gjev rektoren komiske trekk som i denne samanhengen gjer han litt overflatisk, sjølv om Mayenburg sine stykke ofte er komediar er ikkje det så sjølvsagt her. Refseth og Blokhus går meir i djupna på karakterane sine og gjer dei mangefasetterte og gjev dei tyngde.

Kven er no denne Ellen Babić?

Astrid er ein lærar som elevane – og rektor – stolar på. På ein skoletur med ein gjeng med sekstenåringar kjem Astrid tettare på ein elev enn det som kan hende er etisk forsvarleg. Her viser stykket at tekst – ord – kjem til kort. Kven fortel sanninga? Er det foreldra til Ellen Babić? Er det Astrid, eller er det rektor? Klara kjenner igjen eit mønster. Historia om Ellen Babić minner om hennar eiga. Eit nettverk av løgner kjem for dagen. Det er så mange at dei har floka seg heilt til. Finst det noko sanning i det heile tatt? Astrid er engelsklærar, ho underviser i litteratur, i fiksjon, i dikting. Rundt i leilegheita ligg det bøker. Det er mellom anna Frankenstein av Mary Shelley der eit monster, eit kunstig menneske, ei løgn av eit menneske, blir skapt. Ei anna bok er samla skodespel av Shakespeare – alt er spel og heile verda er ein scene. Kven er monsteret? Kven speler mot kven? Og kva har no eigentleg skjedd med denne Ellen Babić? Ho som har eit etternamn som høyrast ut som «baby bitch». Er ho blitt utsett for eit overgrep av læraren sin? Eller har læraren forsøkt å trygge ein elev som ikkje var i stand til å ta vare på seg sjølv?

Å vere trygg

Astrid jobbar med å undervise i fiksjon, forteljingar om liv. Klara er snikkar. Ho kan alt om treverk og om å samanføye delar av tre. Ho jobbar med noko handfast og konkret, og blir gjennom yrket sitt ein del av arbeidarklassa medan Astrid er akademikar. Klara kjem frå ein utrygg heim og finn tryggleik hos Astrid. Det einaste ho har med seg til den nye heimen er ei mjuk koseugle. Astrid og Klara har budd saman i 14 år. Astrid er starten kledd i heimeklede som viser god smak og stilkjensle – mjuke, kremkvite bukser og ein lang vest over. Klara er kledd som ein fjortis med pysjshorts og hettegenser. Det får relasjonen deira til å verke heilt fastlåst i eit mønster der Astrid er den vaksne og Klara framleis er skulejenta. At Klara går rundt med ein pose smågodt understrekar òg det barnlege ved karakteren. Dette blir i overkant tydeleg. Skilnaden mellom dei blir nærmast parodisk. Har dei verkeleg levd slik i 14 år? Eit klesskift som Astrid gjer midt i framsyninga verkar òg noko umotivert. Ho kjem med eitt inn i meir formelle jobbklede – svart skjørt, fine strømper, kremkvit silkebluse og sko med høge hælar. Det kan likevel vise at no blir frontane skjerpa. Astrid går frå det mjuke til det harde for å forsvare seg og sin posisjon.

Ord mot ord

Ellen Babić hadde urpremiere på nasjonalteateret på Island der dei har tradisjon for tekstteater som dette. Dei var òg tidlegare ute enn Noreg med å setje opp Prima facie som kjem i norsk språkdrakt på nyåret. Begge desse stykka tematiserer overgrep, eller kor grensa for overgrep går. Sex utan samtykke er sjølvsagt overgrep og skal straffast. No får også Noreg endeleg ein samtykkelov, heldigvis. Men Marius von Mayenburg og ensemblet på Det Norske Teatret gjer det ikkje heilt enkelt for oss – og det er noko eg sett pris på ved denne framsyninga. For om dei framstår som aldri så avkledde ved slutten av stykket – rektor Wolfram går til og med bukselaus heim – så er ikkje alt klart. Orda strekk ikkje til. Dei klarar ikkje gje oss vissheit, orda blir utilstrekkelege. Berre spørsmål står att til slutt når Astrid sit åleine i den mjuke sofaen med Klara si koseugle med siste replikk: «Kanskje blir det annleis i morgon?»

En perle

mars 3, 2024 elinlindberg8

Damiaan De Schrijver og Matthias de Koning, i Warm, av tg STAN. Foto: Irmgart Merten

TgSTAN gjester, sammen med Maatschappij Discordia, Fossefestivalen med Warm/Varmt av Jon Fosse. På Scene 3 på Det Norske Teatret blir det det lunt studioteater. Det er nedstrippa og enkelt, men svært presist. Det er både vemod, sorg og trøst, men også varm og fornøyelig humor.

Tekst: Elin Lindberg

publisert på shakespearetidsskrift.no september 2023

WARM

av Jon Fosse

Oversettelse Maaike van Rijn

Av og med Damiaan De Schrijver, Matthias de Koning, Annette Kouwenhoven
Produsert av STAN og Discordia

Det Norske Teatret, Scene 3, fredag 8. og lørdag 9. september 2023

TgSTANs stil passer perfekt til Jon Fosses tekster. Det lette, men presise spillet som ikke er psykologiserende, får fram nyanserikdommen i den enkle teksten. Jeg er støl i ansiktsmusklene etter at den forholdsvis korte forestillinga er ferdig – jeg har sittet og smilt bredt hele tida. Det er massevis av humor i Fosses tekster, men det er ikke så ofte den får spille med i oppsetningene av tekstene. Det var den mørke, lunt boblende humoren som gjorde meg til Fosse-fan umiddelbart da jeg leste «Og no kan hunden komme» for første gang for mange år siden.

Men alt er ikke bare gøy

Tida går. Vi blir alle eldre. Skuespillerne i tgSTAN også. Det gjør at nettopp denne teksten kler dem så godt akkurat nå – dette skal jeg komme tilbake til. Kompaniet har spilt i Norge mange ganger de siste ti-årene. De samarbeidet tett med Svein Åge Birkeland og Bergen Internasjonale Teater (BIT) i en årrekke og da Kristian Seltun var teatersjef på Black Box Teater, ble de ofte invitert dit. Han inviterte dem også til Nationaltheatret etter at han hadde blitt sjef der. De gjestet hovedscenen der med Poquelin II i fjor. Arbeidet til tgSTAN er nok ganske godt kjent i Norge, men jeg skal likevel nevne litt om den tradisjonen de står i. Det kan kanskje virke som om det er linker tilbake til startstedet til tgSTAN i det helt nye og unge teateret. Mer om det, først må jeg skrive om Warm/Varmt.

Ja, det er varmt

Scene 3 er blitt et studio. Midt på scenegolvet står to enkle bord. De står på noe som ser ut som lodd – kanskje for at de skal bli passe høye? Tre lyspærer henger lavt i rommet. På bordet er det smårekvisitter – noen pinner, vannglass, vannflasker, notatpapirer og manus. Det er lett jazz i bakgrunnen. Skuespillerne Damiaan De Schrijver, Matthias de Koning og Annette Kouwenhoven sitter eller rusler rundt på scenen. Stemninga er lun og trivelig. Publikum er på plass, lyset i salen går ned. Skuespillerne småsnakker seg imellom på flamsk. De ser opp på lyskasterne, de ser litt på oss, litt rundt seg. De samler oppmerksomheten rundt seg selv. Enkelt og elegant. Vi er klare alle sammen. Vel – først må skuespillerne tømme lommene sine for mobiltelefoner, småting, lommebok og lommerusk. Alt legges på bordet. Så er vi klare.

Annette Kouwenhoven, Damiaan De Schrijver og Matthias de Koning. Foto: Imgart Merten

Klar tekst

I Varmt møtes tre karakterer – den ene mannen, den andre mannen og kvinnen – på ei kai. Det er lenge siden de så hverandre sist. Kjenner de egentlig hverandre. Hva slags relasjoner har de hatt? Når var det de møttes første gang? Var det her? På denne kaia? De er ikke sikre. Det er de to mennene – Damiaan De Schrijver, Matthias de Koning – som starter. De står på hver sin side av scenen og snakker sammen. Annette Kouwenhoven står i midten og følger med i manus. Hun er en slags sufflør, eller observatør, eller en scenisk støtte. Denne funksjonen bytter de på å ha etter som stykket skrider fram. Skuespillerne i tgSTAN er kjente for å ha et svært bevisst forhold til teksten de framfører. Så også her. Det er så enkelt og ujålete, så uten ytre geberder og indre psykologisering. Men de arbeider med en følsomhet for språket og for de mange tolkningsmulighetene denne typiske Fosse-teksten har, med sine repetisjoner og minimalisme.

Tida som har gått

Annette Kouwenhoven. Foto: Imgard Merten

Relasjonene mellom de tre karakterene er i spill. Men alt er åpent. De har barn. Kanskje har de barn sammen? Hvem har vært sammen med hvem? Hvor møttes de og hvor er de nå? Men det var sommer. Det var en varm sommerdag. Hun ville bade. Det ville ikke mennene. Hun hadde hatt på seg en svart badedrakt. Mennene hadde syntes hun så lekker ut i den svarte badedrakten. Men hvilke forbindelser hadde de da de møttes sist. De husker ikke. Det er så lenge siden. Det er her den reelle alderen til skuespillerne spiller inn. De har et langt liv bak seg. Spillet oppleves rørende for oss som ser på. Det er dypt menneskelig. Det er et møte mellom mennesker som kanskje har hatt en varm relasjon for lenge siden. De møtes etter at mye vann har rent ut i havet. Ord og minner har gått tapt. Tida som har gått, tida som ligger mellom, er som et stort, mørkt og mykt hull. Om alle disse årene mellom vet vi ingenting.

Kaia – et grenseland

Disse skuespillerne er kjente for sin gode timing. Det er timingen som er med på å få humoren så godt fram i replikkvekslinga. De parerer tett og effektivt, samtidig som de lar teksten leve og skape et mangfold av fortolkingsmuligheter. Ja, det er mye lun humor her, men det ligger også et stort vemod i at tida er gått. Og hvor er de nå? De er ikke helt sikre, sier de, men det er noen realiteter her som de ikke nevner eksplisitt i teksten, men som klinger med i Fosse-universet. For latteren er der, lun og fin. Varmen er der. Minnene om den fine, fine sommerdagen for så lenge siden. Et smykke i minnet. Men de står på ei kai – et grenseland mellom jord og hav, og kanskje mellom liv og død. Det store havet er der ute. Og døden. Som alltid hos Fosse er den der. Mørket er der. Det legger seg over minnet deres. De husker ikke. Var det slik eller sånn? Hvem er vi? Til slutt klinger det både i Sartre og Beckett når vi får replikkene:

Må vi være her?

Vi må være her.

Skuespillerens teater

Det er skuespilleren som er i sentrum av tgSTANs arbeid. Skuespilleren som menneske, skaper og sosialt bevisst aktør.

De har helt siden starten i 1989 vært opptatt av det skuespillerorienterte og det udogmatiske. Det er kanskje kjent for de fleste, men til og med navnet på kompaniet gjenspeiler det udogmatiske – S(top) T(hinking) A(bout) N(ames). De har en sterk bevissthet rundt rommet de spiller i og en årvåkenhet overfor publikum som er prisverdig. Under Warm/Varmt var det, for eksempel, en publikummer som forlot salen for så å komme tilbake en stund etterpå. Det er en handling som skjer i scenerommet, og skuespillerne tar det inn uten å gjøre mye av det, men de understreker at vi er i en teaterhendelse sammen.

Det er nettopp skuespilleren som sosialt bevisst aktør som også har vært kompaniets varemerke gjennom mange år. De har for eksempel skapt verk som har kommentert situasjonen i Palestina (The Tangible). Nå dukker det opp helt nye og ferske teaterprosjekter som kanskje har et visst slektskap med arbeidet til tgSTAN. Det er skuespillerinitierte prosjekter som absolutt har et sosialt engasjement som for eksempel sykt.domain med Sorte gutter gråter ikke. Det er lovende for en videreføring av det skuespillerdrevne teateret.

(Publisert 09.09.2023)

Suverent leikent

mars 2, 2024 elinlindberg8

«Sudden death» av Petter S. Rosenlund blir feelgood-teater av beste sort i Sigurd Zieglers fine regi og med tre særs gode skodespelarar. Stykket flørtar uhemma med teatret, og vi er med på leiken.

av Elin Lindberg

publisert på shakespearetidsskrift.no mai 2023

SUDDEN DEATH

av Petter S. Rosenlund

Regi: Sigurd Ziegler

Visuelt ansvarleg: Norunn Standal

Dramaturg: Ingrid Weme Nilsen

Det Norske Teatret, Scene 3, urpremiere 25.mai 2023

Eg har alltid likt det islandske ordet for teater som er «leikhus», og det islandske ordet for skodespelar som er «leikari». Desse orda passar godt for oppsetjinga av Petter S. Rosenlund sitt nyskrive stykke Sudden Death på Scene 3 på Det Norske Teatret. Det blir sprelsk og leikande, og på eit presist vis overdådig teatralt – men med enkle midlar.

Enkelt, men fylt

Scenerommet er opent og tomt. Litt scenerøyk. Fire lyskastarar er retta mot oss. Bak på scena er det eit glitrande sceneteppe. Ut frå dette kjem første spelar – Kyrre Hellum som Han. Han har på seg klassiske tennisklede – kvit V-gensar, kvite shorts, kvite sko, bag og tennisracket. Og parykk med panneband. Ein tennisball fell frå taket og ned på scenegolvet. Spelet er i gang. I lomma hans buzzar ein mobiltelefon. Slapstickaktig får Han slått telefonen av – sudden death. Det blir leika med dette omgrepet undervegs. Sudden death er eit omgrep frå sportsverda. Det blir brukt til dømes i ishockey, men òg i tennis. Det er ein metode for å kåre ein vinnar om kampresultatet etter full tid er uavgjort. Då spelar ein til ein spelar, eller eit lag, har fått poeng eller mål. Denne er då vinnaren. Sudden death kan jo òg vere nettopp det – plutseleg død. Det kan vere eit hjarteattakk eller ei trafikkulukke. Vissheita om at noko slikt som plutseleg død – sudden death – finst, ligg over oss alle som eit memento mori. Det er ein god tittel fordi det skapar ei forventing om at noko kjem til å skje. Samstundes veit vi, fordi vi har lese i programmet på førehand, at mora til Han er daud. Det ligg der som ei vissheit, men blir ikkje særleg framheva i oppsetjinga.

Katta! Å, nei!

Jau. Katta er påkøyrd. Han har gjort det. Og vi er blitt åtvara. I teksten som presenterer stykket på heimesida til teateret får vi ei krenkeåtvaring for folk som er veldig glad i kattar. Eg er veldig glad i kattar. Historia er grotesk. Halve katten er påkøyrd og øydelagd, men katten lever framleis. Eller gjer han det? Dette er fiksjon og teater, men at ein katt blir påkøyrd på ein slik måte er nokså urealistisk. Kattar blir diverre påkøyrde, javisst, men nok ikkje så ofte på grunn av at dei ligg under ein bil som startar opp. Det skjer nok oftare når biler kjem køyrande i full fart. Dette med katten blir gjennomgåande i stykket. Han er der, og han er der ikkje – som i tankeeksperimentet Schrödingers katt. Er katten daud eller levande, finst han, eller finst han ikkje?

Tennis, teater

Til «tennistreninga» kjem to nye spelarar. Det er Oddgeir Thune som Den Andre og Marie Blokhus som Ho som er singel. Begge i klassiske tennisklede og parykk. Den andre har lys parykk i Bjørn Borg-stil, og Ho som er singel har Barbie-aktig parykk. Begge opnar opp nye vegar for katten. Den andre fortel teatralt ei hjarteskjerande historie om aleinemora med dei to små ungane som ventar så på at katten skal kome heim. Kanskje kjem han aldri heim? Kanskje kjem ein halv katt heim? Ho som er singel er ikkje einsam, for ho bur saman me ein katt, men katten er ikkje komen heim. Er det skjedd noko? Dei tre spelar ball. Dei spelar orda mellom seg, og mot oss i publikum. Dei spelar svært presist, timinga er perfekt – ja, dei spelar suverent leikent. Regirammene er òg presise, dei gjev gode rom, eller rammer, til å spele fritt, leikande og trygt i.

Flørting med teateret

Stykket snakkar ned tv og film, og det snakkar opp teateret og moglegheitene teateret gjev. Ja, det regelrett flørtar med teateret. I film og tv slit dei med verkelegheita, seier stykket, alt skal malast og presenterast som verkelegheit der. Men teateret er mykje friare, hevdar teksten. Og illustrerer poenget på ypparleg vis. Hellum som Han seier noko slikt som: «Eg kan berre seie: ‘I eit regnfullt naust på Vestlandet’, og så oppstår det». Hellum er ein så god skodespelar at det tek han berre dei orda og eit par sekund så er vi i regnet og i naustet på Vestlandet. Stykket meiner at teateret ikkje er ein del av eit kommersielt krinslaup slik som tv og film. Det skal ikkje selje noko anna enn seg sjølv. Vel, det kan ein nok diskutere. Ziegler knyt desse metakommentarane fint inn heilheita.

Det uføreseielege

Framsyninga er i seg sjølv ganske enkel, men ho tøyer og strekk seg likevel i alle retningar. Skodespelarane leier fokuset kjapt frå den eine moglege historia til den neste. Det blir leiteaksjonar, leia med megafon. Det er musikalaktige opptrinn. Dei vender seg til publikum, klatrar i stolrekkjene, trekk inn ein høg badevaktstol. Historia svingar hit og dit, og vi let oss forføre og leie og blir med på alt. Vel, språket. Her og der kjem det nokre underlege nynorskord. Det er litt synd at det er slurv her. Eg håpar det blir retta på etter premieren.

Men – kven vinn eigentleg kampen? Det er jo sudden death. Jau, (spoiler alert!) det gjer katten! Det er sjølve katten og det kattelege som tek over denne teatrale verda som ein slags omsorgsfull, trøystande kattegud som kanskje er der, eller kanskje ikkje er der. Eller heller er det kanskje ei påminning om at omsorg finst. Mor er daud. Det hjelper å snakke om det. Det hjelper å tenne lys. Omsorg trengst, og omsorg finst i Sudden death.

(Publisert 26.05.2023)

Det Norske Teatret: Øyvind Rimbereid: SOLARIS KORRIGERT, strøymeversjon

januar 16, 2021 elinlindberg8

publisert på shakespearetidsskrift.no mars 2020

Teater i koronaens tid

Premieren på Det Norske Teatret si strøyming av Solaris korrigert frå 2015 fungerer ikkje heilt som live-hending, men likevel er filmatiseringa av oppsetjinga vel så god som teaterframsyninga. Den pinleg dårlege CGI-en gjer nokre sekvensar til pute-TV.

Av Elin Lindberg

Øyvind Rimbereid: SOLARIS KORRIGERT

Tilrettelagt for scenen av Ane Dahl Torp og Sjur Miljeteig

Regi: Peer Perez Øian

Med: Ane Dahl Torp

Trompet og elektronikk: Sjur Miljeteig

Scenograf, kostymedesignar, visuelt konsept: Unni Walstad

Lysdesignar, visuelt konsept: Kyrre Heldal Karlsen

Videodesignar, visuelt konsept: Roger Gihlemoen

Det Norske Teatret, premiere på strøymeversjonen 20.mars 2020

Det er verkeleg ei underleg tid – verda er omsnudd. Utfordringane er store og kaotiske, men vi klarar oss og vi finn nye måtar å leve på. Musikarar strøymer konsertar eller held konsertar i bakgardane, museum og galleri har virtuelle omvisingar. Teatera slit sjølvsagt. Strøyming av gamle oppsetjingar er eit godt og interessant initiativ. Premieren på strøyminga av Solaris korrigert på Det Norske Teatret viste nokre av utfordringane.

Å sjå på noko saman – VUL det einsamma i uss da fersvinna?

Noko som kjenneteiknar dei fleste teaterframsyningar er at vi er mange i same rom som opplever noko saman. I desse tider kan vi ikkje det. Då er det fint å få ein invitasjon til å sjå ei teaterframsyning frå di eiga stue. Det Norske Teatret byr på nettopp det. Premieren er på eit fastsett klokkeslett, slik som strøyminga av konsertar og liknande kan vere. Det Norske Teatret startar denne visinga utan nokon form for presentasjon eller «live-kommunikasjon» til publikum. Det er litt pussig. Kvifor nyttar dei ikkje høvet til å kome med ein kort introduksjon eller til å ønskje velkomen i strøyme-teateret? Det kunne vore gjort av ein av dei involverte i framsyninga eller kanskje teatersjefen sjølv? Ei saknar eit grep som kunne gjort denne strøyminga til noko meir enn berre ei filmvisning som du like gjerne kan sjå ein annan dag.

WAT vul aig bli om du ku kreip fra din vorld ttil uss?

Da denne teaterversjonen av Øyvind Rimbereids langdikt «Solaris korrigert» hadde premiere på hovudscenen på Det Norske Teatret hausten 2015 melde eg han for dette tidsskriftet. Eg heldt òg to gonger eit føredrag om diktet i Bikuben på Det Norske Teatret i forkant av framsyningane. Eg kjenner diktet godt sidan eg har skrive masteroppgåve om det. No er det interessant å sjå på om den situasjonen vi er i, gjev oss nye perspektiv både på teksten og på denne framsyninga slik ho blir strøyma fram for oss.

Diktet er på ein måte ei helsing frå eit menneske som lever om meir enn 400 år, i år 2480. Eg-personen i langdiktet presenterer seg som ein mann på 38 år (like gamal som forfattaren var då han skreiv diktet). Vi får ikkje vite kva han heiter, han kallar seg berre «aig» som kan vere ei blanding av «eg» og det engelske «I». Han er ein slags arbeidsleiar for eit lag med robotar («greipmaskinar») som arbeider på havbotnen med å «repairing hydropipes». Han bur i SIDDY Stavgersand saman med kjærasten Shiri som er ein slags fotograf/kunstnar.

ROBOTS treng ne draumar

Det kan verke som identiteten som arbeidar er viktig for eg-personen. Etter den framifrå prologen til diktet som står som ein kanal der eit menneske frå 2480 kommuniserer med tida vår, kjem denne presentasjonen av arbeidssituasjonen til eg-personen. Øyvind Rimbereid har ofte skrive om fysisk arbeid og handverk, det gjorde han òg i den seinaste utgjevinga si, Hvit hare, grå hare, svart som kom i fjor. I denne framifrå diktsamlinga finn vi mellom anna «Ode til sandpapiret» og «Ode til hengselen» – altså høgstemte, lyriske dikt om desse smått prosaiske objekta som heng saman med nettopp fysisk arbeid og handverk.

I denne strøyma teaterversjonen kjem Ane Dahl Torp ut på scenegolvet gjennom ei industri-aktig dør. Ho er kledd i ein grå overall, som ein maskinarbeidar. Vi ser tydeleg at ho har grease på hender og armar – det gjorde vi ikkje då vi sat i teatersalen. Det er nemleg ikkje måte på kor lovprisa greasen blir i diktet, utan at eg skal kome nærmare inn på det her. Men ja, eg trur på Ane Dahl Torp sin framtidsarbeidar i denne filmversjonen.

Språket

Det aller viktigaste med «Solaris korrigert» er språket det er skrive på. Rimbereid har konstruert eit framtidsspråk basert på dei språka som omkransar Nordsjøen og Stavanger som er heimstaden hans. Det er eit særs vellukka prosjekt. Konstruert er forresten kanskje ikkje eit heilt passande ord her, for språket verkar svært organisk og menneskeleg. I Rimbereids diktsamling Herbarium som kom i 2008, finn vi prosadiktet «Kvann. Angelica archangelica». Her skriv Rimbereid på eit språk som går like langt tilbake i tid som språket i Solaris korrigert går fram i tid. Denne underleggjeringa gjer at stoffet kjem under huda på oss på ein heilt særeigen måte. Det svært rørande diktet om ein plaga mann startar slik: «Saa roligt Ansichtet thil den drucknede Philosophus er, naar her i vor Closterkielder ligger, i den skiønne pagt med sig selff, oc ocsaa gud.»

No er lest og talt tekst to forskjellige ting. «Solaris korrigert» er skrive på eit slags framtids-stavangersk. Dialekta frå Stavanger er vestnorsk og ein høgtonedialekt, i motsetnad til austnorsk som er ein lågtonedialekt. (I høgtonedialektar er det ein lågare tone i første staving og ein høgare tone i den siste stavinga.) Derfor meiner eg at det skurrar litt i Ane Torp Dahl si handsaming av språket i Solaris korrigert på austnorsk. Det blir litt skjerande og barnleg somme stader.

Kvalitetskontrastar

Framsyninga bruker ein del CGI (computer-generated imaginary). Dei freistar å lage duplikat av hovudpersonen. I førelegga til diktet, mellom anna Stanislav Lems roman og Andrej Tarkovskijs film, speler duplikat av minna til hovudpersonen ei vesentleg rolle. Det skal mykje ressursar til for å få dette til å fungere på ein teaterscene. Dei har ein ikkje funne her. Bruken av CGI for å illudere desse duplikata er så pinleg dårlege at ein mest ikkje klarar sjå på dei utan å raudne. I den filmatiserte versjonen av teaterframsyninga har dei redigert bort noko av dette, men enno på langt nær nok. Eit anna svakt punkt i framsyninga er den særs pompøse scena der Dahl Torp, drapert i eit stort teppe, stig høgt til vêrs på ei slags søyle. Her manglar det berre at ho set i med ein Melodi Grand Prix-song. Det er pinleg pompøst. MEN – det som fungerer veldig godt er scena der både Dahl Torp og Miljeteig står på ein scene på scena. Musikken er drivande. Teksten blir framført tøft og musikalsk. Det er så framifrå! Eg tar meg i å ønskje at dei framførte heile teksten på denne måten. Miljeteigs musikk er flott og Dahl Torp får eit særs godt grep om teksten her.

Teater i ei underleg tid

«Tidlegare låg framtida ein eller annan stad langt borte, bortanfor horisonten. I dag har framtida og no-et smelta saman.» Dette er eit sitat frå Andrei Tarkovskijs film Stalker og det passar godt til diktet «SOLARIS korrigert» av Øyvind Rimbereid. I dette science fiction-diktet blir framtid og notid eitt fordi det bruker ei tenkt framtid for å seie noko om vår eiga tid. Røyndomen vår endrar seg dag for dag i desse tider. Det er slett ingen dum idé å gripe tak i dette diktet igjen for å bruke det til å reflektere rundt tilhøva våre. Det er vanleg å lese diktet som ein dystopi, men det ligg òg ein underliggande optimisme her. Det som blir sett på som ein feil av maskinane som undersøkjer eg-personen, blir til eit adelsmerke for mennesket og noko vi absolutt treng akkurat no. Han har etter deira meining for mykje kreativitet og fantasi – «ein noko for staerk production af eigne picts». Dahl Torp gjentek dette fleire gonger i oppsetjinga, akkurat no får det ein trøystande og lindrande verknad. Den trua eg-personen formidlar om at alt kjem til å gå bra er kanskje òg noko å ta med seg slik situasjonen er no: «Ja, wi kan mastr detta».

Det Norske Teatret: Edvard Hoem: SLÅTTEKAR I HIMMELEN

januar 16, 2021 elinlindberg8

publisert på shakespearetidsskrift.no mars 2020

Solid handverk i alle ledd

På hovudscenen på Det Norske Teatret er dramatiseringa av Edvard Hoems roman Slåttekar i himmelen blitt til respektfulle og godmodige portrett av nøysomme, hardtarbeidande menneske som levde i Noreg, og av dei som dro til Amerika, for om lag 150 år sidan.

Av Elin Lindberg

Edvard Hoem: SLÅTTEKAR I HIMMELEN

Dramatisering: Kristian Lykkeslet Strømskag

Regissør: Bentein Baardson

Kostymedesignar: Ingrid Nylander

Lysdesignar: Torkel Skjærven

Videodesignar: Reidar Andreas Richardsen

Lyddesignar: Nils Wingerei

Dramaturg: Carl Morten Amundsen

Urpremiere, Det Norske Teatret, hovudscenen, 7.mars 2020

Framsyninga er ei samproduksjon med Teatret Vårt i Molde

Romanen Slåttekar i himmelen er den første boka i Edvard Hoems slektskrønike som består av fire bind. Boka er kritikarrost og har nådd eit verkeleg stort publikum. Hoem er ein svært god forteljar og han skriv sanseleg og malande. Bøkene er medrivande, vi les og les og vil gjerne vite meir om korleis det går med hovudpersonane og meir om korleis samfunnet deira utviklar seg. Dette er godt formidla noregshistorie, og truverdig og god forteljing om dei som drog til Amerika og skapte seg eit nytt liv der. Bøkene til Hoem er fulle av skildringar av gamalt handverk, til dømes lange passasjar om korleis ein slipar ein ljå. Kan dette fungere som teater? Heldigvis er svaret på dette: Ja.

Litterært

Dramatiseringa av romanen er godt handverk. Romanen er synleg gjennom episke passasjar som bryt opp dialogane. Stoffet er godt tilhogd og finslipe. Mykje av stoffet frå romanen er utelate, slik at det som står igjen får skine.

Edvard Hoem har brukt oldefar sin, Knut Hansen Nesje, som inspirasjonskjelda til hovudpersonen. I Jon Bleiklie Deviks skikkelse blir han eit menneske som gjer så godt han kan for å halde liv i seg og sine, han er ein arbeidsam slitar. Hoem har sjølv sagt at han blei åtvara først gong han ville skrive om denne oldefaren som alle sønene reiste frå. Ola B. Johannesen som då var teatersjef på Teatret Vårt i Molde, hadde sagt at det kom til å bli for mange omsyn å ta om ein skulle skrive om eigen familie. Kan hende var det noko i det. Alle karakterane – som altså er bygde på Hoems slektningar – er staute, gode menneske. Det er jo vel og bra det, men det kan òg føre til at karakterane i teaterversjonen blir litt enkle og firkanta, og utan særleg djupn. Skodespelarane – alle som ein – gjer likevel ein framifrå jobb. Dei skaper liv og lengt i karakterane sine.

Monumentalt rom

Bentein Baardson har jobba med teater i monumentale rom i ei årrekke, dette er noko han kan. Det monumentale i samklang med det enkle kler dette materialet godt. Det kjem til å arbeide fint saman i Baardsons presise regi. Alt startar med at Knut Hansen Nesje, eller Nesje som han helst blir kalla (Jon Bleiklie Devik), står midt på scenen i ei lyskjegle framfor ein mikrofon. Han innleiar historia for oss. Samstundes blir fjella rundt Molde teikna opp med ein lysande strek på bakveggen. Elegant gjort. Det trekk linjer til Jan Groth sitt nonfigurative sceneteppe, samstundes som det knyter an til «det norske». Det kunstnarlege laget har skapt ein framifrå heilskap. Elementa oppsetjinga er bygd opp av, flyt fint saman, ingen av dei kjem i vegen for dei andre. Den episk-monumentale musikken som følgjer Reidar Andreas Richardsens videoarbeid av Molde-naturen, kunne lett blitt for mykje av det gode og kome over i det sentimentale, men det balanserer heilt fint.

Noregshistorie – verdshistorie

Det er tyngd i denne historia, ho kjem dei fleste i Noreg ved. Historia om kvar vi kjem i frå må, som kjent, bli fortalt på nytt og på nytt. Slåttekar i himmelen handlar om ei oppbrotstid. Det gamle livet då slekt følgde slekt på same stad er i endring. Barna vil ut i verda, eller fattigdom gjer at dei blir tvungne ut. Historia om den sju år gamle sonen til Nesje og kona Serianna (framifrå spelt av Heidi Gjermundsen Broch) som blir sett bort til den barnlause onkelen sin, er hjarteskjerande, men truverdig. Eilert (Andreas Koschinski Kvisgaard), ein annan av sønene deira, reiser til Amerika. Det gjer òg Gjertine (Sara Fellman), som er søstera til Serianna. Ho reiser saman med mannen sin Ole Salmakar (Bjørnar Lisether Teigen) til Oles bror Hans (Svein Roger Karlsen) som alt er potetbonde i Sør-Dakota. Alt dette blir folkeleg framstilt, utan at det blir for sentimentalt. Migrasjonshistoria set situasjonen i dag i perspektiv. Folk migrerer i dag òg, av mange grunner. Dei fleste med bakgrunn frå Noreg har slektningar som reiste til Amerika for mange, mange år sidan. Det var rundt ein million menneske som gjorde denne reisa frå Noreg – altså svært mange. Dette var menneske som ville skape eit betre liv for seg og sine, akkurat det same som migrantane i dag ønskjer å gjere. Dette perspektivet gjer oppsetjinga aktuell.

Innanfrå/utanfrå

Slåttekar i himmelen fungerer altså godt som teater. Det er solid handverk i alle ledd, heilskapen i oppsetjinga er framifrå. Noko ein kan setje fingeren på er at det blir vel mykje forteljing der vi møter litt enkle og strigla karakterar. Dei er alle rettskafne menneske utan noko særskilt komplisert indre liv – eller om dei har det, er det ikkje tilgjengeleg for oss. I Trilogien av Jon Fosse som blei sett opp på hovudscenen i fjor haust, møtte vi hovudpersonen Ales (Gjertrud Jynge). Hennar verd var sett til om lag same historiske tid som tida i dette stykket. I Trilogien kom vi på innsida av ein karakter som sleit under barske tilhøve i ein vestlandsk by. Mørkret og slitet kom under huda på oss, samstundes som mørkret og kjærleiken gjorde det. Like djupt når ikkje Slåttekar i himmelen, men vi har ei triveleg stund i teatret og nyt nokre av dei presise grepa som blir gjort – alt frå lysande skrift på veggen, til skrift i bølgjene i videoarbeidet, til det siste presise snittet med ljåbladet.