Nationaltheatret: BRANNEN av Tarjei Vesaas

foto: Øyvind Eide

publisert på Shakespearetidsskrift.no januar 2022

Det er ingen sundagsskog eg ber deg med i

Når De Utvalgte inntek hovudscenen på Nationaltheatret med Tarjei Vesaas sin roman Brannen, blir det intenst visuelt og vondt langt inn i sjela

Av Elin Lindberg

BRANNEN av Tarjei Vesaas

Regissør: Kari Holtan

Scenograf  og visuell designar: Boya Bøckman

Scenograf: Kittil Kittilsen

Kostymedesignar: Fredrik Floen

Musikk og lyddesignar: Hans Kristen Hyve

Maskør: Eva Sharp

Maskør: Lise Lotte S. Jørgensen

Dramaturg: Olav Torbjørn Skare

Dramaturg: Anne Holtan

Nationaltheatret, hovudscenen, premiere 22.januar 2022

No merkar vi for alvor at Nationaltheatret har fått ein ny sjef. Kristian Seltun har lang røynsle i å arbeide med grupper frå det frie scenekunstfeltet. Desse tar han no med seg til den største teaterscenen i landet. Som sjef ved Black Box Teater og Trøndelag Teater har han samarbeidd med både Espen Klouman Høiner, Camilla Vatne Barratt-Due og Signe Becker som no gjer Den skinnande byen på Torshovteatret. Og han har samarbeidd med De Utvalgte, sist med Carl Frode Tillers roman Begynnelser og bandet Motorpsycho på Trøndelag Teater. No er det ei ny tid for Nationaltheatret – det er framifrå!

Vesaas-år

I år er det 125 år sidan Tarjei Vesaas blei fødd. Det er nok ein av grunnane til at fleire av tekstane hans blir iscenesett no. Brannen frå 1961 er ikkje ein av dei mest kjende romanane hans, og det er litt merkeleg sidan han på ingen måte står tilbake for mellom anna den meir kjende Isslottet. Brannen er ei modernistisk perle. Ei svart perle. Romanen er mørk og dragande, fylt av angst og eksistensiell uro, einsemd og livssmerte. Som den like symboltunge Isslottet handlar han òg om eit ungt menneske som møter vaksenlivet. Strukturen i romanen er episodisk. Det passar godt til den ofte episodiske dramaturgien De Utvalgte har brukt i dei tidlegare oppsetjingane sine. Anne Holtan har både regi og hand om dramaturgi her. Ho lar den episodiske strukturen flyte fint og opnar opp rom etter rom i stykket.

Aleine

Den unge mannen Jon (Helene Naustdal Bergsholm) sit på senga. Han skal starte i ny jobb på ein stad som ikkje er verken by eller bygd, ein stad ved eit vassdrag. Han snakkar med seg sjølv. Han gjentek oppatt og oppatt ein dialog med Birgit som har gått i frå han. Det er likevel eit snev av framtidshåp her: Nokon kjem til å ringe. Men nei, det fører ikkje til noko godt: «Dei som ringer meg er dei rådville og rådlause. Dei er ute etter meg». Og dette har ikkje vore De Utvalgte om det ikkje hadde vore monumentalt og nyskapande visuelt. På bakveggen kjem ein gigantisk projeksjon av Jon, det minnar om eit hologram. Armane er kutta og får han til å verke handlingslamma. Beina er knortete. Andletet dystert. Det er som vi ser Jon slik han kanskje ser seg sjølv. På voiceover les Olav Vesaas (sonen til Tarjei og Halldis Moren Vesaas) frå starten av romanen. Det er òg eit effektivt grep for å kome inn i Jons psyke. Det etablerer ein tung himmel over han når han gjev seg på veg ut av hybelen og inn i det nye livet sitt – og mest av alt inn i seg sjølv.

Inn i mørkeret med opne auge

Helene Naustdal Bergsholm som Jon er open og sårbar. Han er bleik og androgyn, som eit kvitt ark, eit tabula rasa. Dei nye røynslene han får er av det brutale og fælslege slaget. Han held fram med å vere denne bleike, sårbare karakteren gjennom heile stykket. Såra han får ser ein ikkje. Det er det vaksne publikummet som kjenner og kjenner att dei redslane dei surrealistiske scenene vekkjer. Det er som om menneska Jon møter ser på han som ein slags Jesus-figur, ein frelsar. Dei legg på han syndene sine, plagene sine. Men han verken vil ha dei eller er i stand til å gjere noko med dei. Jon møter ei kvinne (Petronella Barker) som vil ha han med seg: «Eg skal skaffe deg ei plåge, noko du ikkje kan legge av deg. Du har altfor lite å bera, du gut. Du lyt lære at ein omtrent alltid blir pålagd ting ein ikkje likar og ikkje ynsker og ikkje greier». Ho tek han med, og ho opnar ei luke i scenegolvet. Skarpt, kvitt lys strøymer opp. Sauebreking. Her er det dyr i naud. Projiserte svarte fluger surrar og svirrar. Det er daude og halvdaude sauer i hòlet som ikkje kjem seg ut. «Ja dette er mitt. Dette har eg fått i stand. Slikt er det eg får i stand. Dette er det siste eg har gjort. Det blir vel det same korleis det gjekk til?» seier kvinna. No er røynsla Jons og mest av alt vår. Det er ei dyretragedie som speglar eit sjukt sinn og som òg kan vere eit symbol på ei sjuk verd. Den litterære dyretragedien treff oss djupt i sjela. Ho minner om novella «Oksen» frå Natt til mørk morgen av Ingvar Ambjørnsen der ein kjem til garden til ein svært psykisk sjuk mann. Skildringa av korleis dei vanskjøtta dyra har det gjev meg brekningar sjølv mange år etter at eg las det. Vi kjenner at dette er verkelege dyr, verkeleg liv som menneska har sett seg i oppgåve å passe på. Kjensla av avmakta som følgjer med det å ikkje kunne gjere noko, ikkje kunne hjelpe, blir noko vi ber med oss vidare.

Teknikk og natur

Menneska i Tarjei Vesaas sine tekster bur i naturen. Dei er moderne menneske, men det indre livet deira er ofte knytt til naturen som omgjev dei – som med Mattis og rugda i romanen Fuglane til dømes, og som i eitt av dei beste modernistiske dikta som er skrive på norsk: «Det ror». De Utvalgte omsett Vesaas sine naturbilete til monumentale bilete frå ei anna verd. Scenetaket er ein stor rørleg skjerm. Han forandrar form, opnar og lukkar det ytre scenerommet, og det indre i karakterane. Scenografien er i høgste grad medskapande. Somme stader er det i det visuelle det dramatiske i stykket skjer. Andre stader speglar det visuelle det karakterane gjer. Og nokre stader er det som om det er to parallelle verder som slost litt om merksemda vår. Det skjer til dømes der Jon sit ved eit vatn som han speglar seg i. Over han er det to projeksjonar av han i svart-kvitt som òg har eit rikt tolkingspotensiale. Det blir mange lag å ta inn på ein gong. Den store fordelen, og det som kanskje er nytt med denne typen avansert sceneteknologi er den moglegheita ho gjev til å kjapt gjere sceneskift som går i djupna og rett inn på kjernen av materialet utan omvegar. Noko av det visuelle arbeidet falt ikkje i smak hos denne meldaren. Det er absolutt eit horror-preg over Vesaas sin roman, men zombiar? Huff og huff.

Og eg forstår at det er artig å leike med ein robothund. Han altså har fått namnet Spot, les eg i programmet, men han tilfører ikkje stykket noko særleg her. Det blir meir eit påfunn, eller ei framvising av roboten.

Å bli borte i skogen

I ei av dei siste scenene kjem Jon til ein gard der dei «reddar» forfrosne svaler. Fleire menneske står rundt eit bål og reivar svalene inn i tøy og legg dei framme på scenekanten. Viser dei omsorg for dei svake? Reddar dei nokon, eller er dette berre eit surrealistisk bilete på avmakt? Ein manngard er ute for å leite etter ei jente som er forsvunnen. Dei står og stakar med stakepinnar på same staden bak på scena. Tafatte, avmektige. Det er Jon som finn jenta (Mariann Hole). Han kan hjelpe nokon, frelse nokon. Eller er det seg sjølv og sitt eige liv han skal redde? Jenta sit heilt framme på scenen og klamrar seg til ein gullornamentert Nationaltheater-søyle. Ho er likt kledd som Jon. Eit spegelbilete av han sjølv? Jon prøver å reive henne som han har sett menneska gjere med fuglane. Fånyttes. Angsten er ikkje til å halde ut. Skriket til Mariann Hole er meisterleg utført og set eit djupt fælsleg og grøssande punktum.

Det brenn

Skodespelarane er meir figurar enn heile menneske i Brannen. Torbjørn Davidsen, Per Frisch, Anders Mordal, Veronica Molin Bruce og Håkon Ramstad speler som om dei held på ein løyndom. Vi kjem ikkje inn på dei. Dei omsluttar seg sjølve samstundes med at dei er tydelege scenefigurar. Det understrekar ei framandkjensle og det mørke og skremmande ved stykket.

Medan Boya Bøckmanns videoarbeid står som eigne verk i stykket, er den nyskrivne musikken til Hans Kristen Hyve meir integrert. Mellom anna med lyden/musikken til den surrealistiske og tragiske figuren som står og sagar dag og natt. Saginga blir til rytmiske pust som forstørrar handlinga. Somme stader blir handlinga noko monoton utan at eg heilt kan setje fingeren på kvifor eg opplever ho slik. Ein pole-dance-scene kan kanskje rettferdiggjerast gjennom at dette er ei surrealistisk verd, men han verkar noko påklistra. Men alt i alt er De Utvalgte møter Vesaas møter Nationaltheatret akkurat slik det skal vere – heilt framifrå!